door Herman Michiel
14 mei 2024

In onze reeks “hoe is het gesteld met links in…?” ter gelegenheid van de Europese verkiezingen zijn we beland bij Nederland. Op het eerste gezicht lijkt dat voor de Nederlandstalige Belg die ik ben makkelijker dan een evaluatie te geven van Die Linke, Podemos of La France Insoumise, gezien er geen taalbarrière is en er al bij al toch meer culturele uitwisseling bestaat. Maar dat valt minder mee dan men zou denken. Vooral het voorbije jaar vertoonde het Nederlandse politieke landschap een grote instabiliteit, die bijvoorbeeld blijkt uit een haast meteoritisch verloop van de kiesintenties. De  BoerBurgerBeweging, opgericht eind 2019, haalde 1% bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021, steeg in de polls tot 21% in mei 2023 om uiteindelijk 4,7% te halen bij de verkiezingen van november 2023. Nog spectaculairder is de opkomst van Wilders’ uiterst rechtse Partij voor de Vrijheid. In mei 2023 scoorde de PVV 7% in de polls, tegen 1 november werd dat 13% om uiteindelijk met 23,6% de grootste partij in Nederland te worden bij de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november; volgens de huidige polls zou nu zelfs 33% van de stemmen naar de PVV gaan. Nog een ander ‘fenomeen’, eerder met supernova-allures dan die van een meteoor, is de partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) van de afvallige CDA’er Omtzigt. Bij de oprichting in augustus 2023 wezen de polls onmiddellijk 20% aan en waar inderdaad 15% van de stemmen naartoe gingen op 22 november; momenteel is de supernova verzwakt tot 5%.

Maar we zouden het hebben over links Nederland. Tot voor een paar jaar zou de linkse Vlaming – Franstalige Belgen kijken eerder zuidwaarts – daarbij gedacht hebben aan de SP, al moest men er veiligheidshalve aan toevoegen dat de ‘Socialistische Partij’ in Nederland de grotere versie was van de PVDA in België, terwijl onze socialisten als Nederlandse zusterpartij de PvdA hadden. Maar, teken aan de wand, bij de europarlementsverkiezingen van 2019 haalde de SP – in tegenstelling tot de Partij voor de Dieren – geen enkele zetel meer, en in de Tweede Kamer blijven er sinds de verkiezingen van november 2023 nog vijf verkozenen over, waar het er ooit 25 waren (2006-2010).

De SP

Is de SP dan quantité négligeable geworden? Men zou het bijna denken als linkse politologen er nauwelijks nog een woord aan wijden. In The Dutch Left Lacks a Project — and the Will to Fight blijken twee medewerkers van Jacobin Nederland nog maar een paar woorden over te hebben wat betreft de SP, en hun analyse van ‘the left’ betreft grotendeels de PvdA en GroenLinks. Hopen dat deze partijen “de werkende klasse een hoopgevend project bieden” lijkt m.i. niet de meest verlichte politieke analyse te zijn. Ook voor de linkse Nederlandse politoloog Merijn Oudenampsen in zijn Decline of the Dutch Left is de teloorgang van de SP slechts een deelaspect van de neergang van centrum links. Beide analyses blijken de opdeling links-rechts over te nemen zoals die in de media gehanteerd wordt, terwijl het streefdoel van een linkse partij een alternatief inhoudt voor de kapitalistische samenleving. Dat neemt natuurlijk niet weg dat er op het vlak van politieke strategie samenwerkingsverbanden onder ‘progressieven’ kunnen en moeten nagestreefd worden, maar waar de enen (in het beste geval) een beter beheer van de bestaande orde beogen, is het doel van ‘radicaal links’ in principe een andere en betere orde, een socialistisch alternatief.

Het is dan ook interessant om te horen waarom een toegewijde en vooraanstaande gewezen SP-militante haar partij verlaten heeft en naar een alternatief heeft gezocht. We hebben het over Anja Meulenbelt, de bekende linkse auteur, feministe en activiste die van 2003 tot 2011 voor de SP lid was van de Nederlandse Eerste Kamer (senaat). Zonder rancune legt ze uit wat haar aanzette om de partij te verlaten.

Dat was in 2014, en de aanleiding van toen is vandaag opnieuw razend actueel: Gaza. Haar relaas van de voorgeschiedenis kunt u hier nalezen, de ontknoping luidt als volgt: “Maar nu, juli 2014, met een nieuwe massaslachting in Gaza was de maat vol. Hier was geduld niet meer aan de orde. Niet met elke dag doden. Wat hoorde ik daar godbetert Harry van Bommel [destijds SP buitenlandwoordvoerder in de Tweede Kamer] in een interview zeggen? Dat Hamas gedwongen moest worden om de door Israël en Egypte bevolen staakt het vuren te accepteren en dat er anders maar economische sancties tegen Hamas moesten worden ingesteld. Ik kon mijn oren niet geloven (…)”

Dit ‘incident’ is slechts een illustratie van twee algemenere vaststellingen: 1) het ‘gezichtsveld’ van de SP is grotendeels beperkt tot de eigen welvaartstaat, waar de Europese en mondiale context toch voorkomen is het als bedreiging; 2) er is bij de leiding een toenemende drang naar regeringsdeelname, wat ook meebrengt dat standpunten die tegen de mainstream ingaan meer en meer vermeden worden. Erger nog, een deel van de jeugdafdeling die zich ‘communistisch’ noemt werd zonder pardon uit de partij gezet, een duidelijk sein dat de SP een ‘fatsoenlijke’ organisatie is. Over de top-down interne functionering en de vervreemding tussen de leiding en een deel van de organisatie schreef Alex de Jong eerder al een uitgebreide analyse.

Het gebrek aan profilering wordt bevestigd in een interview met de nieuwe voorzitter van de SP en fractieleider in de Tweede Kamer Jimmy Dijk. Hij pleit ervoor dat “de analyses scherper, de standpunten duidelijker en de toon aanvallender wordt”; “je alternatief uitleggen komt daarna”, voegt hij eraan toe. De royering van de jeugdige communisten is voor hem een gedane zaak. Gevraagd naar de houding van de partij tegenover de Europese Unie is de analyse niet bepaald scherp te noemen. De SP stelt sinds lang het belangrijk democratisch probleem van de verhouding tussen de natiestaat en een supranationale instelling als de EU. Toch is het maar magertjes om dat probleem te herleiden tot een kwestie van schaalgrootte (“ Maar zeg eens: kunnen jullie drie Europarlementariërs opnoemen?”). Bedenkelijk wordt het als het over de Europese migratiepolitiek gaat. Eerder dan op de Commissie of de regeringen richt Dijk zijn pijlen dan op “mensen die komen met het verhaal van open grenzen”. Zijn kritiek op het Europees migratiebeleid lijkt te zijn dat men er niet in slaagt de ongewenste migranten buiten te houden (“Het inhumane van migratie op dit moment is dat mensen een Sahara en een zee en een continent oversteken om in Ter Apel terecht te komen.”). Het hoeft niet te verbazen dat de antiracistische activiste Anja Meulenbelt haar gading niet meer vond in een partij met dergelijke standpunten.

In welke mate de ‘normalisering’ van de SP bijgedragen heeft tot het sterke ledenverlies is moeilijk te zeggen; ook de interne functionering van een partij, haar wijze van optreden en de politieke conjunctuur in het algemeen zijn daarin meebepalend. Feit is echter dat de partij sinds 2010 ongeveer 40% van haar leden verloren heeft (grafiek) en er nu ongeveer even veel heeft als de Partij voor de Dieren.

Op 6 juni zal de SP proberen opnieuw minstens één van de 31 Nederlandse zetels in het Europees parlement te veroveren. De lijst wordt aangevoerd door Gerry Elfrink, penningmeester van de partij, die hoopt als ‘waakhond in Brussel ’ te kunnen fungeren. Er is een programma, met goeie standpunten zoals de onwenselijkheid van een Europees militair-industrieel complex, maar of de SP voor of tegen NAVO-lidmaatschap is kon ik er niet in vinden. Men zoekt ook tevergeefs naar voorstellen voor samenwerking tussen linkse partijen in Europa, want de neoliberale EU verslaan zal niet het werk van de SP alleen zijn.

BIJ1

Van de uitgetreden leden zullen er een hoop ontgoochelden zijn die de politiek (voorlopig) voor bekeken houden, een aantal anderen zullen bij PvdA of GroenLinks naar een alternatief zoeken, en sommigen zullen naar een meer consequente SP, hoe klein ook, gezocht hebben. Dit is wat Anja Meulenbelt deed door zich aan te sluiten bij BIJ1.
BIJ1 is sinds 2017 naar buiten getreden als kleine linkse partij (aanvankelijk onder de naam Artikel 1), met wortels in antiracistische, feministische en migrantenkringen. Na enkele successen bij gemeenteraadsverkiezingen verovert het partijtje zelfs een zetel in de Tweede Kamer bij de verkiezingen van 2021, maar verloor die in 2023. De toekomst van BIJ1 lijkt echter fel gehypothekeerd door interne conflicten en een gebrek aan mensen met politieke ervaring. Er is weliswaar een interessant programma voor internationale samenwerking, en een duidelijke kritiek op het kapitalistisch, militaristisch en migratiebeleid van de Europese Unie, maar BIJ1 was (nog?) niet in staat lijsten in te dienen voor de Europese verkiezingen.

Partij voor de Dieren (PvdD)

Ontstaan als one-issue partij in 2002 kent de PvdD een bescheiden maar toch opmerkelijk succes. Niet uitdrukkelijk links of rechts komt de verdediging van dierenwelzijn op heel wat terreinen in botsing met de logica van de kapitalistische economie: pesticiden, exportproductie, dierenproeven, milieu, diversiteit, enzovoort. De partij heeft sinds 2014 een Europese verkozene, en sloot zich sindsdien aan bij de linkse fractie in het Europees Parlement, Verenigd Links (The Left). Met scores van 2 tot 4% haalt de PvdD ook 2 tot zelfs 6 zetels in de Tweede Kamer. Het programma waarmee de partij deelneemt aan de Europese verkiezingen toont aan dat het welzijn van het menselijk zoogdier ook vaak in botsing komt met het beleid van de EU.

De toekomst?

Partijpolitiek bekeken wordt Nederland gedomineerd door rechtse, en zelfs uiterst rechtse krachten. Dat neemt niet weg dat er ook een aanzienlijk maatschappelijk potentieel aan linkse krachten blijft bestaan, getuige daarvan de Occupy- en Black Lives Matterbeweging, studentencontestatie tegen de Gaza-oorlog, Extinction Rebellion, Milieudefensie, enzovoort. Van een aantrekkelijke linkse politieke partij, die een consequente antikapitalistische kritiek combineert met de kritiek op de onderdrukking die uitgaat van huidskleur en geslacht/gender zou een wervende kracht kunnen uitgaan in activistische milieus en ontgoochelde politiek geëngageerden. De programmatorische en organisatorische toestand binnen de SP lijkt niet van aard om een ‘switch’ te maken waartoe de Belgische PVDA/PTB wel in staat was. Initiatieven buiten de SP zoals BIJ1 en PvdD hebben elk hun beperkingen, vooral organisatorisch bij BIJ1, vooral programmatorisch bij PvdD. Het is wachten op initiatieven waarbij een aantal koppen bijeen gaan zitten en een plan uitwerken om links terug een geduchte georganiseerde kracht te maken in het verrutte politieke landschap.

H. Michiel dankt Kees Stad (Globalinfo) voor nuttige opmerkingen.