door Herman Michiel
3 februari 2023

De Europese Commissie stelde op 1 februari officieel haar European Green Deal Industrial Plan voor. Het was eigenlijk geen primeur, want Commissievoorzitter von der Leyen deed dat vorige maand al op het Wereld Economisch Forum in Davos, voor het publiek waarvoor het eigenlijk bedoeld is, de CEO’s van de grote Europese bedrijven. De ‘industriële Green Deal’ is een antwoord op de Amerikaanse Inflation Reduction Act (IRA), een plan van president Biden dat in de zomer van vorig jaar werd goedgekeurd en dat honderden miljarden dollars in de Amerikaanse economie injecteert via subsidies en belastingvoordelen. Dat zou in één klap meerdere vliegen moeten vangen. Grotere economische groei, goedkopere geneesmiddelen en een beperkte belastinghervorming zouden het overheidsdeficit verminderen, met inflatiereductie als gevolg. Zo ‘n 369 miljard $ zou gaan naar energie- en klimaatmaatregelen, ondersteuning van bedrijven in de ‘groene’ industrie, subsidies voor in de VS geproduceerde elektrische wagens, zonnepanelen, enz. Maar IRA steunt ook investeringen in nucleaire en fossiele energie; ook aan de andere kant van de Oceaan moeten labels als ‘duurzaam‘ en ‘eco’ met een grote korrel CO2 genomen worden.

Huwelijkstrouw

Maar daarover willen we het nu niet hebben. De plannen voor een ‘industriële Green Deal’ die de  Europese Commissie voorlegde zijn dus het late antwoord op Biden’s initiatief. En dat initiatief heeft bij Europese leiders veel kwaad bloed gezet omdat het tegen de regels van de ‘eerlijke concurrentie’ ingaat, protectionistisch van aard is, de Amerikaanse bedrijven bevoordeelt, en naar men kan vermoeden ook wel omdat de Europese ‘partners’ weer eens – zoals bij de aftocht uit Afghanistan – voor voldongen feiten gesteld worden. De reacties waren heviger dan men gewoon is. De Belgische premier De Croo sprak van een ‘agressieve campagne’ om bedrijven uit Europa weg te lokken, de Duitse minister van financiën Lindner vond IRA ‘enorm protectionistisch’, de Franse minister Bruno Le Maire noemde de Amerikaanse subsidies in één adem met de ‘eveneens sterk gesubsidieerde Chinese economie’. En begin december liep de Europese commissaris voor de interne markt, Breton, boos weg uit een overlegcomité met de Amerikanen.

Het getuigt evenwel niet van veel strategisch inzicht van een Commissie die zich geostrategisch noemt, en nog steeds niet doorheeft dat haar strategische partner zich geen moer aantrekt van de huwelijkstrouw. De Europese Unie denkt nog altijd in termen van regels van de Wereldhandelsorganisatie en het ‘gelijke speelveld’, terwijl de partner al lang in een ander bedje slaapt. En erin slaagt de EU een sanctiebeleid te laten uitvoeren dat haar zelf meer schade berokkent dan de Russische vijand. ‘Beter’ zelfs, toch voor de ontrouwe partner, die nu zijn eigen vuil en duur schaliegas in Europa kan slijten, maar bedrijven naar de States kan lokken met energieprijzen die maar een kwart bedragen van de Europese. Volgens het Internationaal Energie Agentschap zal de markt voor hernieuwbare energie tegen 2030 zo ‘n 650 miljard $ jaarlijks bedragen, en is China daarin momenteel marktleider. Onder die omstandigheden zal het de Verenigde Staten natuurlijk worst wezen welk aandeel de EU daarin verovert.

Tegenmaatregelen

Het voorstel van de Europese Commissie voor een industriële Green Deal moet daar een antwoord op bieden. Maar het moest ook een antwoord bieden op het verzet van een reeks lidstaten, in de eerste plaats Duitsland, tegen elke belangrijke Europese financiering van zulke plannen, zoals in de coulissen al gebleken was. Als de Commissie sprak van de oprichting van een nieuw Europees fonds, naar analogie van het coronaherstelfonds, was al duidelijk uit de Duitse reactie dat dit niet zou gebeuren. Daarover hebben we het nog.

In de vier ‘pijlers’ waaruit het Commissievoorstel bestaat zal men dus haast uitsluitend maatregelen vinden die niks kosten. Er wordt weliswaar een financieel plaatje van 270 miljard € opgekleefd, maar het betreft het voorstel om nog niet gebruikte gelden van het coronaherstelfonds (Recovery and Resilience Facility) een nieuwe bestemming te geven. Lidstaten die recht hebben op een deel van dit fonds wordt gevraagd met een deel ervan hun ‘groene’ industrie te subsidiëren. Voorts wil men de regelgeving vereenvoudigen en voorspelbaarder maken, zodat groene projecten vlugger kunnen rekenen op steun. En dan is er de arbeidsmarkt, want volgens de glazen bol van de Commissie zal 35 à 40% van de jobs beïnvloed worden door de groene transitie. De Commissie zal dan ook het Europees jaar van de vaardigheden (‘European Year of Skills’) ondersteunen, en ze overweegt ook ‘Net-Zero Industry Academies’ in te richten, publiek-private samenwerking te bevorderen, of het Fort Europa tijdelijk te openen voor mensen met de juiste ‘skills’. En omdat de ‘Net-Zero Industry’ [1] ook grondstoffen nodig heeft, hoopt de Commissie die door vrijhandelsakkoorden en ‘andere vormen van samenwerking met partners’ te kunnen garanderen.

Op financieel vlak kan de ‘Europese IRA’, naast de reeds vermelde besteding van ongebruikte fondsen voor het coronaherstel, niet veel meer doen dan de lidstaten verzoeken het zelf te doen. En daarvoor moeten ze de Europese toelating hebben om staatssubsidies te geven. De Amerikanen doen het, de Chinezen doen het, maar de EU, trouw aan haar vrije-markt fundamentals, laat het maar druppelsgewijs toe. Nu werden die regels al tijdelijk versoepeld omwille van de corona epidemie, met een verlenging omwille van de energiecrisis. De Europese industriële GreenDeal zou een nieuwe verlenging toestaan tot 31 december 2025.

Tegen de tegenmaatregelen

Veel commentatoren stellen vast dat de commissievoorstellen in verschillende lidstaten maar koeltjes ontvangen worden. Maar de redenen daarvoor lopen fel uiteen. Een nieuw Europees fonds om de industrie te steunen werd door de Nederlandse EU-ambassadeur in een nogal ideologische uitval afgedaan als “Karl Marx op steroïden”. Duitsland van zijn kant is, zoals bekend, eeuwig beducht voor een ‘schuldenunie’, en heeft zelf al 200 miljard € uitgetrokken als steun voor zijn eigen industrie. Juist daardoor kijken een aantal regeringen met gemengde gevoelens naar een verdere versoepeling van de Europese regels voor overheidssubsidiëring. Als men zelf weinig middelen daartoe heeft terwijl Duitsland op zijn eentje bijna evenveel subsidieert als het EU-voorstel in zijn geheel wordt het ‘gelijke speelveld’ niet door Biden vertrappeld, maar door en in de EU zelf…

En dan is er ook de vraag welke houding moet aangenomen worden tegenover Washington. Een klacht indienen bij de Wereldhandelsorganisatie wegens concurrentievervalsing? Vooral de Franse colère over Biden’s IRA ging in die richting, en zo ook het Duitse sociaaldemocratische europarlementslid Bernd Lange, voorzitter van het handelscomité. Maar het is zeer twijfelachtig of de Commissie daar iets voor voelt. Voorzitter von der Leyen zei op haar persconferentie dat ze IRA ‘verwelkomt’ als een belangrijke stap in de strijd tegen de klimaatopwarming. En wat er achter de diplomatieke schermen gebeurt weten we niet [2]. Jacob Kirkegaard, een ‘senior fellow’ van het German Marshall Fund, een Amerikaanse denktank die de US-EU verstandhouding moet bevorderen, zegt dat sancties het laatste zijn dat Europa vanuit haar zwakke positie moet doen. Euronews, dat hem interviewde, besluit: “Elke Europese tegenmaatregel zou politiek gevaarlijk kunnen zijn, aangezien de EU zeer afhankelijk geworden is van de Verenigde Staten als het aankomt op de bewapening van Oekraïne en voor het leveren van vloeibaar gas dat de Russische leveringen moet vervangen.”

En nu?

Zoals vermeld moet het voorstel van de Europese Commissie goedgekeurd worden door de lidstaten, die daar op de top van 9-10 februari zullen over onderhandelen. In de aanloop van de top zijn er nog wel tal van contacten. Zo zou er naar verluidt begin volgende week nog een Frans-Duitse delegatie naar Washington gaan voor overleg, terwijl Macron en Rutte, eerder tegenpolen in dit dossier, elkaar net ontmoet hebben in Den Haag. Hoe zal de top verlopen? Weliswaar werden de plannen voor een aanzienlijk Europees IRA-fonds al uit het voorstel weggehaald omdat er toch geen goedkeuring in de bus zat, maar over veel andere aspecten kunnen de meningen ook nog sterk uiteenlopen. Maar het vrij tandenloze Commissievoorstel zal misschien wel toelaten dat er een ‘eerbaar compromis’ gevonden wordt en de gezichten gered worden. Of misschien ook niet, en wordt het verhaal op een volgende top verdergezet.

Moeten we nu hopen dat er uiteindelijk toch een grote pot geld ter beschikking komt van de ‘Green Deal’? Dat is alleszins de wens van het Europees Vakverbond, dat de Europese Commissie probeert te tackelen met de vraag om “even goed te doen als de Verenigde Staten met zijn toezeggingen om de sociale standaarden en de subsidies te verhogen”. Het zal wel als prikkel bedoeld zijn, want het EVV weet maar al te goed dat ‘toezeggingen’, zoals die over een ‘Sociaal Europa’, doorgaans niet veel om het lijf hebben. Sociale standaarden verhogen is in de eerste plaats een kwestie van vakbondsstrijd, nee?

Het is ook niet ongepast om zich kritisch af te vragen hoe gegrond de noodkreten over ‘Europese desindustrialisatie’ ten gevolge van ‘oneerlijke’ concurrentie wel zijn. Ondernemers en hun lobbyisten hebben er het handje van weg om een dramatische toekomst te voorspellen als de overheid (en de belastingbetaler) niet subito presto over de brug komen met steunpakketten en belastingsvermindering. Overheidssteun aan bedrijven is trouwens geen Amerikaanse uitvinding. Cijfers tonen aan dat in België de overheidstegemoetkomingen aan de privésector tot 5% van de loonmassa oplopen!

Een andere caveat betreft het groen jasje waarin zowel de Amerikaanse als Europese IRA verkocht worden. Het Climate Action Network (CAN) nam de Europese plannen door, en zegt daarover hetvolgende:

“Het probleem met deze aanpak is de complete eenzijdigheid ervan. Er wordt gesuggereerd dat door simpelweg meer subsidies te geven aan de ondernemingen deze zouden overgaan naar duurzame praktijken.(…) Terwijl private investeringen zullen domineren, zal overheidsfinanciering nodig zijn voor investeringen die de private sector niet aantrekkelijk genoeg vindt, omdat de return niet snel en hoog genoeg is. (…) Wat er tot nog toe werd voorgesteld geeft de indruk dat een nieuw fonds alleen subsidies zou verstrekken aan de private sector, en dat er niets voorzien wordt om gezinnen te ondersteunen of bestaande technologieën te implementeren. Het fonds zou niet gebruikt worden om te investeren in de publieke sector, zoals het openbaar vervoer en de openbare diensten, wat de enige mogelijkheid is om de transitie sociaal rechtvaardig en inclusief te maken. Het transfereren van middelen van publieke handen naar private, op een ogenblik dat de verschillen in inkomen en rijkdom alleen maar toenemen, is een garantie voor het mislukken van een rechtvaardige transitie en voor wantrouwen in het vermogen van onze politieke instellingen om vorm te geven aan een economie die werkt voor iedereen.”

[1] Achter de term “net-zero” steekt meer dan men zou vermoeden. Net zero houdt in dat CO2-emissies niet noodzakelijk gebannen moeten worden, als ze maar ‘gecompenseerd’ worden. Sommigen rekenen daarvoor op utopische technologieën die op grote schaal CO2 uit de atmosfeer moeten halen, in andere gevallen zou het planten van bomen e.d. voor een netto nulresultaat moeten zorgen.

[2] Zoals ook blijkt uit het Nederlands ‘akkoord’ om geen geavanceerde chipstechnologie naar China te exporteren.